Улаан бөмбөг

Бага байхад юм ховор байж. Гоё тоглоом бол бүр ч нүдний гэм. Хэрэв нэг маань тоглоомтой болбол бид байраараа тоглоомтой боллоо л гэсэн үг. Одоо санахад бид байгаагаа хуваалцан, эн тэнцүүхэн сайхан нөхөрлөж, хамтдаа өсөж хүний зэрэгт хүрч дээ.

Харин манай байранд нэг сонин хүүхэд байсныг би тодхон санадаг. Цагтаа аав нь их мундаг л хүн байсан юм гэнэ лээ. Тэр нөхөр бурхан болсон ааваараа байнга гайхуулах нь үнэхээр залхмаарсан. Хамгийн инээдтэй нь түүнд ааваасаа авсан зан чанар гэх юм даанч ховор доо. Ээжтэйгээ л их адилхан. Зайлуул, ээж нь ааваас нь хойш хэцүү амьдрал үзсэн болоод ч тэр үү, үнэн адайр ааштай. Бас хүнд хэлсэн, амласнаа байнга мартана. Эсвэл мэдэн будилдаг байсан ч юм уу, бүү мэд. Баянаа гайхуулах хэрнээ, дандаа л нэг юм гуйж явдаг хачин айл байж билээ. Тэднийх давхартаа хоёрхон хөрштэй. Ядаж байхад тэр хоёр нь ёстой адармаатай гарууд. Нэгнийх нь ах дүүгээрээ шорон, колониор явчихсан эвгүй хүүхдүүдтэй, нөгөөх нь хар багын дамын наймаачид. Нөгөө бацаан юм л бол нэг юмаа дээрэмдүүлчихсэн, үгүй бол ходруулчихсан гүйж явдаг байж билээ. Хөөрхий дөө, аав нь амьд сэрүүн байсан бол ч тэгэхгүй л байсан байх даа.

Нэг өдөр нөгөө бацаан чинь хачин гоё улаан бөмбөгтэй болчихож. Тийм гоё бөмбөг ч бас ховор шүү. Бүр сайн санаж байна. Мундаг ойлттой бөмбөг байж билээ. Мань хэд нь ч бас л бөөн баяр байлгүй яах вэ. Нэг нь тоглоомтой болохоор бүгд л тоглодог байсан юм чинь. Бидний зарим нэг нь бүр сургуулийн шигшээд явдаг. Даанч маньд нь бөмбөг байхгүй юм чинь баярлана биз дээ. Гараад ир, манийхаа гоё бөмбөгөөр тоглоё л доо гээд дуудаад байдаг болохоор нь бид нар ч бөөн хөөр болоод дундаасаа мөнгө гаргаад байрныхаа гадна хөөрхөн талбай засаад авлаа. Бид ч юу байхав дээ, нөгөө баян Рэнчинтөгс л мөнгөний ихэнхийг нь гаргасан юм. Тэгээд нэг хэсэг тоглосон юм аа. Тэгсэн чинь л нөгөө бацааны ааш нь хувираад сонин болчихдог байгаа. Хамт тоглох гээд байгаа ч юм шиг, үгүй ч юм шиг, нөгөө бөмбөгөө ганцаараа барьж гүйгээд л, “Та нар зүгээр л зогсож бай, гар хүрч болохгүй шүү. Энэ чинь миний аавын бөмбөг, та нарт ийм бөмбөг хэзээ ч олдохгүй” гэхчилэн тэнэгтэж гарав аа. Энэ талбай зассан газар дээр чинь миний аав та нарыг нүүж ирэхээс өмнө түлээгээ хагалдаг байсан юм ч гэх шиг сүүлдээ учир нь олдохгүй юм ярьж эхлэв. Тэр бөмбөг ч тэр бацааныг ёстой алсаан. Хэрэв олдоогүй бол тэр юу гэж л тэгж солиоров гэж дээ. Мань хэдтэйгээ тэгээд л нэг юм сайдаж муудаад явж байхгүй юу. Нөгөө ээж нь хүүхдээ алгадаад болиулахын оронд ус хүртэл цацаад, яагаад ч байгаа юм бүү мэд. Сүүлдээ бүр шал дургүй хүрээд бид тоглохоо бүр больсон. Зайлуул нөгөө Рэнчинтөгс маань л нөгөө мөнгөндөө хоргодоод жаал зууралдсан байх даа. Манай хэдийн зарим нэг нь ч дургүй нь хүрээд мангар бацааныг сэмхэн шоглосон л юм билээ. Тэр нь шоглуулснаа ч мэдээгүй биз. Би ч болж л гэж бодсон.

Бид ч яахав тэгсгээд нөгөө байрны ааштай Машбатын дугуйг унах гээд явдаг болсон юм. Балиар хол л доо. Бөөн шавхайн дундуур алхуулна. Дээрээс нь Машка ч гэж зэвүүн ааштай дурак. Аав нь ч гэж нарийн гэдэг нь жигтэйхэн. Гэхдээ л ингэж тэнэгтдэггүй байсан болохоор яаж ийгээд л тоглоод болдог л байсан юм. Тэгж байтал Өлзийгийн аав нь Малайзаас нэг ногоон бөмбөг авчрав. Тэр ч улаан бөмбөг шиг ойдоггүй байсан л даа. Гэхдээ мань хэддээ л дахиад бөөн баяр хөөр байхгүй юу. Машка яахав нөгөө польш дугуйгаа харамлахаа ч мэдэхгүй, бүгдээрээ дугуйг нь салж унатал унасан даа. Бас тийм байж арай л болохгүй ээ. Саяхан Машка, Өлзий хоёртой таарсан. Амьдрал нь сайхан цэгцэрчихсэн, инээчихсэн л явж байна лээ.

Харин сүүлд дуулах нь ээ, нөгөө бацаан чинь улаан бөмбөгөө хажуу айлынхаа хүүхдүүдэд алдчихсан гэнэ лээ. Биднийг явснаас хойш юун тэр томрох манатай. Нүүр ам нь хөх няц болчихсон л яваа харагддаг сан. Өдийд ч тэр бөмбөг гэж юу байхав. Нөгөө хэд нь тоглож тоглож, хагалаад хаячихалгүй яав гэж. Хөөрхий тэр жаалыг одоо өрөвдөх юм. Хөрш айлын, явчихсан санаатай хогийн гарууд хөөрхий амьтны бөмбөгийг нь эдлэх гэж л элдэв аргаар мань хэдтэй муудалцуулсныг сүүлд нь мэдсэн. Уул нь хамтдаа тоглоод өссөн бол өдийд бид өв тэгш сайхан найзууд байх байсан биз. Гэхдээ өнгөрснийг ямар буцааж болох биш дээ. Тэр жаал одоо хаана яваа бол доо.

Ардчиллын хоёрдох давалгаа

Өнгөрсөн зууны сүүлээр Зүүн Европоор дэгдсэн өөрчлөлт, шинэчлэлтийн салхи Монголын хээр талд ардчиллын үрийг тээж ирсэн юм. Тэр цагаас 2000 оныг хүртэл Монгол Улсад өрнөсөн үйл явдлууд ардчилсан хөгжлийг сонгосон бусад улс орнуудад үлгэр дуурайл болж байлаа. Эдгээр өөрчлөлтүүдийн үндэс суурь нь манай улсын бүхий л улс төрийн хүчнүүд, улс үндэс даяараа дэмжсэн эдийн засаг, эрх зүйн шинэчлэлийн реформуудын цогц байсан билээ. 1999 он гэхэд манай эрх зүйн тогтолцоо ихэнх хэсгээрээ цаашдын улам нарийн реформуудыг үргэлжлүүлэх сууриа тавьж, Монголын банкны салбар нь бусад шинэ ардчиллууд дундаа хамгийн амжилттай, бие даасан тогтолцоонуудын нэгд орсон байлаа...

Гэвч 2000 он ирж, Монгол дахь эдгээр үйл явцад төгсгөлийн зурхайг татсан юм. Шинэчлэл, өөрчлөлтийн үйлс гэнэт зогссон нь тухайн үедээ цочир мэдрэгдээгүй ч, энэхүү зогсонги арван хоёр жилийн үр дагавар нь эдүгээ анзаарахгүй байхын аргагүй болж байна. Хэдийгээр манай улс одоохондоо ардчилсан улсуудын эгнээнд багтсаар байгаа ч сүүлийн үед өрнөж байгаа улстөрийн үйл явдлуудыг таслан эс зогсоовоос Монгол маань байгалийн нөөцөд дулдуйдсан ээлжит нэгэн авторитар улс болон хувирах нь эргэлзээгүй байна.

Хорин жилийн уртад уярсан Монголын ардчилал морио сэлгэх цаг ирлээ.

АРДЧИЛЛЫН ХОЁРДОХ ДАВАЛГАА

Монголын төр засгийн зүтгэлтэн, улстөрчдийн илтгэл, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдийн нийтлэл, нэвтрүүлгүүд 2000 оноос өмнө бүгд л РЕФОРМ-ын тухай ярьж, бичиж байлаа. Харин тэр цагаас хойш нийгэм, эдийн засгийн шинэчлэл, эрх зүйн орчин болон засаг захиргааг сайжруулах тухай яриа, ажил бүгд нэгэн зэрэг татаран үгүй болсон юм. АРДЧИЛАЛ гэсэн үгийг хэн бүхэн одоо ч байнга хэрэглэх ч энэ үг хэдийнээ аливаа эдийн засгийн болоод эрх зүйн агуулгаас ангид, хоосон ухагдахуун болон хувирчээ. Өмнөговийн бүсэд зэс, алт, нүүрсний дэлхийн зэрэглэлийн ордууд нээгдсэнээр энэ байдал улам хурдацтай дордож ирлээ. Төр, олон нийт бүтээх, шинэчлэх үйлсээсээ бүрмөсөн нүүр буруулж, ардчиллын тулгуур зарчмуудыг илт хөсөрдүүлж эхэллээ. “Стратегийн”, “төрийн оролцоо” гэх мэт нэр томъёоллоор далайлгаж, төрийн аппарат ашиглан бизнес эрхлэгчдийн гарыг өчин хувийн өмчид халдах явдал газар авч, өмнө нь хэзээ ч Монгол ёсонд байгаагүй харийг үзэн ядах суртал ухуулга өдрөөс өдөрт дуугаа хадааж байна.

Монгол түмэн оюун ухаан, хүч, хөрөнгөө дайчлан байж байгуулсан олон ургаальч ардчилал (Pluralist democracy) хэв загварын ардчилал (Procedural democracy) болон улам доройтсоор байна. Хэн нэгнийг төлөөлөхөөсөө илүү өөрсдийн ашиг сонирхлыг л түлхүү горилох болсон улс төрийн хүрээлэл (Political establishment) нь илэрхий популист мөрийн хөтөлбөрүүд дэвшүүлж, санал худалдан авч, элдэв технологи ашиглан сонгуульдах болсон нь ардчилсан сонгуулийн элэглэл мөн. Ардчиллын тулгуур зарчим болох засгийн эрхийг хуваарилах ёс бүрмөсөн хөсөрдөж, гүйцэтгэх засаг, хууль тогтоох байгууллага, шүүх, Ерөнхийлөгч – бүгдийнх нь эрх, үүрэг холилдон завхарснаар хувь хүний өмч, нэр төр, эрх чөлөө, эрүүл мэнд, амь насыг төрийн харгислалаас хамгаалах  механизм үндсэндээ устах шатандаа оржээ. Үүнийг нийгэмдээ хамгийн түрүүнд ажил хэрэгч хүмүүс биеэрээ мэдэрч эхэлсэн нь тохиолдлын хэрэг бус түүхээр шалгагдсан зүй тогтол билээ.

Улс төрийн машин ба бренд намууд

Өнөөгийн намууд улс төрийн суурь онолуудыг үл хэрэгсэн, хэрэглээний улс төр, технологиудыг л туйлын сонирхох нь Монголд улс төрийн машин (Political machine) босож ирсэнтэй шууд холбоотой. Өөрөөр хэлбэл, намын үзэл бодол, хөгжлийн концепциудын хоорондын ялгааг төдийлөн чухалчлах бус олон нийтийн дунд өөрсдийн чансааг судлах, өсгөх, улмаар сонгуулийн үр дүнд нөлөөлөх нь юу юунаас чухал болсныг илэрхийлнэ. Сонгуулиас сонгуульд ялж, ялсан хойноо баялгийн хуваарилалтад оролцох нь улстөрийн машины эцсийн зорилго мөн. Тухайн намын гишүүний үзэл бодол, итгэл үнэмшил, мэргэжлийн ур чадвар, ёс зүй, тэр бүү хэл намын харъяалал хамаагүй, өөрийн бүлэг болон манлайлагч нартаа үнэнч байхыг л шаарддаг аж.

Монголд улстөрийн машин босож ирсэн үндсэн шалтгаан нь манай намууд танигдах шинжээ алдсан явдал (identity crisis) мөн. Үзэл суртлын хоосролд нирвэгдсэн намууд Ардчилал, Тусгаар тогтнол, Шударга ёс зэргийг өөрсдийн бренд болгон өмчилж, улс орны хөгжилд ач холбогдолгүй зүйлүүдийг дөвийлгөн дайсагналцаж байна. Эдгээр бренд-намууд жинхэнээсээ итгэдэггүй, сайтар ойлгодоггүй ардчиллын эрхэм зүйлүүдийг уриа лоозон болгож түрүү барьдаг нь улстөрийн машины оршихуйн философи, мөн чанар юм. Учир нь, улстөрийн хүрээлэл ардчиллын нэрээр гадаад, дотоодоос орж ирэх “ногдол хувиа” хүртэх л хүсэлтэй боловч ардчилсан байхын тулд заавал дагах ёстой процессуудыг үл хэрэгсэн оршдог паразит организм юм. Үндэсний баялаг маань эрүүлийг хамгаалах, боловсрол гэх зэрэг салбарт дорвитой бүтээн байгуулалт, хөгжил болж үлдэхгүй, ихэнх хэсэг нь авилгач улстөрийн хүрээлэл, саналаа үнэлэгчид нарын хооронд үрэгдэж дуусч байна. Улстөрийн машин ардчиллыг устгахаар тухайлан зориогүй ч энэ нь дээрх бүх явдлын эцсийн үр дүн байх нь гарцаагүй юм.

2008 оны долдугаар сарын нэгний өдөр Сүхбаатарын талбай дээр дэгдсэн үймээн тохиолдлын хэрэг огт биш юм. Энэ үймээн нь сонгуулийн нэг удаагийн луйврыг эсэргүүцсэн жагсаал ч юм уу, дарангуйллын эсрэг бослого ч биш байлаа. Нэг талаас, хүмүүс сонгуульд ямарваа нэгэн байдлаар манипуляци байдаг гэж итгэх болсныг, нөгөө талаас, иргэд дэд ухамсрын төвшинд улс төрийн машинаас залхаж, эгдүүцэж буйг харуулсан энэ явдал улс төрийн хүрээллийн удирдах хууль ёсны (legitimacy) эрхийг монголчууд ерөнхийд нь эс хүлээн зөвшөөрсөн эсэргүүцэл байсан юм.

Дарангуй дэглэмийг хүчээр түлхэн унагадаг ч, эргээд ардчиллыг ч халахад мөн хүчирхийлэл байдгийг бид бас санаж, болгоомжлох учиртай. Монголын ардчилал хэдий олон дутагдалтай ч түүнийг бамбар, муна, чулуугаар сайжруулах аргагүй. Иймд, бид Монголын ардчиллыг улс төрийн машинаас ч, түүнийг хүч хэрэглэн эсэргүүцэгчдээс ч мөн хамгаалах шаардлага урган гарч байна. Нийт олны бухимдлыг хэрхэн эерэг, бүтээлч энерги болгон хувиргаж, түүгээрээ улстөрийн машиныг жинхэнэ ардчилсан засаг болгон өөрчлөн байгуулах вэ гэдэг асуудлыг бид шийдэх ёстой. 

Шинэ загвар

Ардчилсан засаглалын модель дэлхий дахинаа хямарч эхэлсэн нь Монголд улс төрийн машин бүрэлдэхэд ихээр нөлөөлжээ. Энэ хямралын шалтгаан нь 200 жилийн өмнө бий болсон засаглалын загвар орчин цагийн динамикийг гүйцэхгүй болсонтой холбоотой юм. Онолд хэт үл автан тодорхойлбол, магадлах боломжгүй үлэмж их мэдээлэлд тулгуурлан нэгнээ танихгүй, итгэхгүй хүмүүс дундаасаа засгаа эмхлэн байгуулах шаардлага нь орчин цагийн ардчилсан засаглалын тулгамдсан асуудал юм. Хүмүүс хоорондын амин холбоо суларч, улс төрийн машин хүчээ авсан, эгэл иргэн мэдээллийн урсгал дундаас үнэн зөвийг тунгаахад туйлын хүндрэлтэй болсон энэ үед нийгмийн тулах хатуу цэг нь нэр хүнд бүхий мэргэжлийн хүмүүсийн нэгдлүүд болж байна.

Зохион байгуулалт бүхий цөөнх зохион байгуулалтгүй олонхио удирдана гэсэн лоббигийн онолын үндсийг Монголд өрнөсөн хөдөлгөөнүүд баталсаар байгаа ч мэргэжлийн бус хүмүүс мэдэхгүй сэдвээр улс төр хийж, төрийн бодлогыг улс орны эрх ашигт хохиролтой байдлаар эргүүлэх нь элбэг байна. Зөв, тогтвортой, алсын хараа бүхий төрийн бодлого оршихын тулд мэргэжлийн хүмүүс салбар салбарынхаа бодлогыг онолын үндэс, судалгаа, тоо баримтад түшиглэн тодорхойлж, төр засгийн эрхийг барилцах нь орчин цагийн ардчилсан засаглалын үндэс юм.

Танил тал, улстөр, санхүүгийн сонирхлоор бус, мэдлэг, мэргэжлийн ёс суртхуунаар нэгдсэн хүмүүсийн байр суурь, дуу хоолой нь нийгэмд дутагдаж байгаа итгэл үнэмшил, найдвар, эв нэгдлийг бий болгоход асар их ач холбогдолтой байна. Төрөөс явуулж буй бодлогыг дэмжих, шүүмжлэх нь хоосон яриа, хувийн сонирхол биш, ул суурьтай бодлогын баримтын хэмжээнд байж, түүнийг хэрэгжүүлэхээр хамтран ажилладаг, шахан шаарддаг ардчилсан засаглалын  шинэ загвар нь шууд ардчиллын орчин цагийн хэлбэр бөгөөд амжилттай хэрэгжвэл олон улсад жишиг болох билээ.

Мэргэжлийн сэтгүүл зүйн үүрэг

Абрахам Линкольн “хэрэв би засгийн газар, хэвлэл мэдээлэл хоёрын алиныг авч үлдэх вэ гэсэн сонголттой тулгарах бол хэвлэл мэдээллээ л авч үлдэх болно” гэж хэлж байсан нь ардчилсан засаглалд сэтгүүл зүй ямар чухал үүрэг гүйцэтгэдгийг онож хэлсэн магадгүй хамгийн мэргэн үг байж магадгүй. Төр ард түмэнтэйгээ, ард түмэн нь төртэйгөө шууд харилцдаг хамгийн чухал индэр бол хэвлэл билээ. Мэргэжлийн хүмүүс дуу хоолойгоо нийтэд болон төр засагтаа хүргэж байхын тулд мэргэжлийн сэтгүүл зүй сэргэх нь туйлаас чухал байна. Нөгөө талаас, мэргэжлийн хүмүүс өөрийн салбарт болж буй шинэ чиг хандлага, төр засгаас боловсорч буй бодлогын талаар мэргэжлийн төвшинд бичсэн мэдээ, мэдээллийг цаг тухайд нь авч байх хэрэгтэй юм. Иймд, мэргэжлийн салбар салбараар дагнасан нийтлэлч, сэтгүүлчид ажиллах нь энэ төслийн амжилтын суурь шаардлага байх болно.

            

ЯДУУРЛЫН ХОЁР НҮҮР

“Ядуурал бол хувьсгал, гэмт хэргийн эх юм.”

Аристотель

МЭӨ IV зуун

Ядуу ард түмэн ардчилсан нийгэм байгуулж чаддаггүй тухай эрт дээр үеээс суут эрдэмтэд тэмдэглэж үлдээсэн байдгийн сацуу, түүнээс хойш олон үеийн эрдэм шинжилгээний судалгаагаар нотлогддог билээ. Бид нэгэнт ардчилсан нийгэм байгуулах гэж зорьж байгаа тул ядуурлыг цаг алдалгүй намжааж, улмаар устгах нь бидний амин чухал зорилт мөнөөс мөн. Гэтэл энэ талаар нилээд хөрөнгө зарж, олон арга хэмжээ авсан ч цэвэрлэх тусам улам завааруулахын үлгэр давтагдаж байна. Яагаад вэ?

Ядуурлын эсрэг дайн

Ядуурлын тухай бидний ойлголт буруу учир түүнтэй тэмцэхээр сонгосон арга барил ч мөн бурууд хэргийн гол учир оршино. Зарим нэг хүн Монголд ядуурлыг устгах гэж зарсан хөрөнгө, буцалтгүй тусламж, тэтгэлэг, хүнс, хувцас дэндүү бага байсан гэж магад. Тэгвэл хэр их хэмжээний мөнгө зарвал ядуурлыг арилгаж чадах вэ? Хоёрхон жишээ татъяа.

Жишээ нэг. Дэлхийн хамгийн баян эдийн засагтай АНУ 1964 онд Ерөнхийлөгч Линдон Жонсоны үед “Ядуурлын эсрэг дайн” гэгчийг зарлаж, 1991 онд нийтдээ 3.5 триллион ам. доллар (1990 оны ханшаар) буюу Дэлхийн II дугаар дайнд зарснаасаа ч илүү хөрөнгө үрсний эцэст Ерөнхийлөгч Билл Клинтон “бидний мэдэх нийгмийн халамж үүгээр эцэс болов...” гэж бууж өгснөөр тэр дайн дууссан юм.

Жишээ хоёр. АНУ-ын муж болгон хонжворт сугалаа зохион байгуулж, олсон мөнгөөрөө боловсролын салбараа санхүүжүүлдэг. Тэр сугалаанд ихэвчлэн ядуу хүмүүс оролцдог тул хонжвор сугалсан хүмүүс нь ч гэсэн мөн л голчлон ядуучууд байдаг аж. Хожих хожихдоо зарим нэг нь хэдэн арван саяаар нь сугалдаг юм. Гэвч судалгаанаас үзэхэд хэдхэн жилийн дотор тэдний ихэнх нь буцаад гудамжинд гарч, нийгмийн халамжинд эргээд ордог байна.

Энэ хоёр жишээ юуг өгүүлнэ вэ? Ядуурлыг устгахад мөнгөний дүн хамаагүй бөгөөд галыг тосоор унтраахын адил бэлэн мөнгө тараах тусам ядуурал улам гаардагийг америкийн ядуурлын эсрэг дайны туршлага харуулсан юм. Статистикийн судалгаанаас үзэхэд бэлэн мөнгө тараах арга хэмжээний ачаар зөвхөн тэтгэвэрийн насны хүмүүс л бодитоор ядуурлын зурваснаас дээгүүр гарч, бусад бух категорийн хүмүүсийн ядуурлын түвшин улам дордсон байлаа. Ядуурлаас гарч чадсан ихэнх хүмүүсийн хувьд хөдөлмөрийн хөлсийг нэмэгдүүлэх нь л хамгийн үр нөлөө бүхий үзүүлэлт байв. Яагаад вэ?

Ядуурлын хоёр нүүр

Ядуурал дотроо эдийн болон араншлын гэж хоёр хуваагддаг бөгөөд үүнийг ойлгож, бодлогоо зохих ёсоор залруулахын тулд америкийн төр засагт 26 жил шаардагджээ. Эдийн ядуурал гэдэг нь тухайн орны төр засгаас баталсан орлогын доод хэмжээнээс бага орлоготой байхыг заасан нэр томъёо. Харин араншлын ядуурал бол үүнээс чанарын ялгаатай. Америкийн эрдэмтэн Роберт Ректор өөрийн судалгаандаа араншлын ядуурлыг ийнхүү тодорхойлсон байдаг: “Араншлын ядуурал нь арчаагүй байдал, ажлын ёс зүйн доройтол, мэдэж сурах тэмүүллийн хомсдол, үр хүүхдээ асран хүмүүжүүлэх хүсэлгүй буюу чадваргүй байдал, гэмт хэрэг, архины дон гэх мэт нийгмийн патологуудын (гажигуудын) багц юм.” Өөрөөр хэлбэл, асуудал мөнгө хөрөнгөний хүрээнээс хэдийнээ хальж, нийгмийн асуудал болон хүндэрч байгаа юм. Хүн эдийн ядууралд хэт удаан оршивоос аяндаа араншлын ядууралд шилждэг жамтай. Үүнийг араншил судлалын ухаанд хүний хэрэгцээний эрэмбэтэй холбож тайлбарладаг. Товчхондоо гэвэл, аливаа хүний хэрэгцээг эрэмбэлвээс таван үе бүхий гурвалжин байдагийн хамгийн доод суурин талд нь амьд явахын тулд шаардагдах физиологийн анхдагч хэрэгцээ байдаг, хүн тэр хэрэгцээгээ хангамагц дараа дараагийн хэрэгцээнүүдээ эрэмбэлэн хүсч биелүүлдэг бол удаан хугацаанд ядуу явбаас дээд эрэмбийн хэрэгцээнүүд нь үхжиж, гагцхүү доод эрэмбийн хоёр хэрэгцээ нь давамгайлж, хүн “хүнээ алдах” явдал үүсдэг аж. Харин төр засгаас оновчгүйгээр мөнгө тарааж эхэлвээс энэ процесс улам эрчимждэгийг америкийн туршлага харуулахын сацуу бидний нүдэн дээр ч одоо ил үзэгдэж байна. Манай нийгэмд араншлын ядуурал хэр газар авсан бэ гэдэг асуулт аяндаа гарч байна. Ажлын байр өдий төдийгөөрөө байхад ажил олгогчид ажил хийж чадах мэргэжил, ажлын ёс зүйтэй хүн олдохгүй байна гэж гомдоллож байгаа нь манайд эдийн ядуурал бага, харин араншлын ядуурал түгшүүр зарлах хэмжээнд хүрснийг илтгэж байгаа хэрэг. Яагаад гэвэл эдийн ядууралд орсон хүн ажил гололгүй идэвхитэй хайж, олсон ажилдаа тууштай хөдөлмөрөлдөг зан чанартай байдаг бол араншлаараа ядуурсан хүн наад захын хөдөлмөрийн сахилга бат, мэргэжлийн ёс зүйг сахиж чаддаггүй, санхүүгийн хувьд туйлын хариуцлагагуй гэх зэрэг онцлогтой байдаг. Америкийн олон хүн өглөө, оройгоор хоёр ажил зэрэг хийж, амьдралаа залгуулдаг бол миний мэдэх олон монгол хүн ажил голж, “шараа” хэмээн гараа хамхин суухыг мэдэх юм. Хамгийн энгийн заавар дагаж чадахгүй залхууран хялбарчилдаг, нүд хууран технологийн горимыг эвддэг, хариуцуулсан мэдээллийг чандлан нууцлах чадваргүй, ажлын цаг баримталж мэддэггүй, цалин авсан бол түүнийгээ хэмжээнээс үл хамааран даруй үрж хоосордог, архидаж ажил хаядаг, ажлын материал, сан хөмрөгөөс хулгай хийдэг, нэг ажилд тогтвортой удаан хөдөлмөрлөх чадваргүй, бие, толгойг үл зовоон их мөнгө гэнэт олох хүсэлтэй гэх мэт ядуурлын олон хам шинж чанар аль ч салбарын бизнес эрхлэгчдийн толгойн өвчин болж байна. Наад захын жишээ гэхэд барилгын нэгэн компани хоёрзуугаад залуучуудыг сонинд зар тавин олж, хэдий өндөр цалин өгсөн ч, хагас жил хүрэхгүй хугацаанд зуун ер гарныг нь дээр дурьдсан шалтгаанаар халж, үлдсэн 10 монгол залуу л маш сайн ажиллаж, мөнгө сайн хийдэг гэж тус компанийн захирал ярьж байна. Иймд ажлын байр нэмэгдүүлбэл ядуурал аяндаа арилна гэсэн аксиомд тулгууралсан төрийн бодлого энэ нөхцөлд бүтэлгүйтэх нь ойлгомжтой. Ажлын байр нэмэгдүүлэх нь эдийн ядуурлыг арилгах маш үр нөлөөтэй арга хэмжээ мөн боловч араншлын ядуурлын эсрэг оновчтой байж чадахгүй. Эдүгээ араншлын ядуурал нь зөвхөн нэг компанийн бус, бүр нийт бизнес эрхлэгчдийн ч зовлон биш, харин үндэсний аюулгүй байдалд шууд заналхийлж буй аюул мөн. Яагаад тэр вэ?

Ядуучуудын улс төр

Ардчиллын дам нуруу нь чинээлэг, ажилсаг дунд давхрага байдаг. Үндэсний хэмжээний том хөрөнгөтөнд эрх баригчдад нөлөөлөх олон боломж, арга, сувгууд аяндаа бүрддэг учраас улсын бодлого тодорхойлох явцад тэр нөлөөлөл нь олон нийтийн ашиг сонирхлыг илэрхийлэх бус цөөн хэдэн бүлэглэлийн далд засаглал болон хувирах аюултай байдаг. Тэгвэл араншлын ядуурал бүхий хүмүүсийн тоо нийгэмд хэт ихэсвэл ардчилсан засагт бүүр ч их аюул учруулдаг билээ. Ядуу хүмүүс урт удаан хугацаанд тогтвортойгоор улс төрийн үйл явцад тайван, ухамсартайгаар оролцох боломж байдаггүйн сацуу тийм чадвар ч муутай тул ихэвчлэн харьцангуй богино хугацаанд үргэлжлэх тэмцлийн хурц хэлбэрүүдийг сонгож авдаг. Тийм ч учир овсгоот зарим “технологчид” тэднийг элдэв санаагаар “цэнэглэн” жагсааж, нийтийн эмх замбараагүй байдал үүсгэхээр далайлган сүрдүүлж төр засагт улс төрийн дарамт үзүүлэх хэрэгсэл болгодог. Ядуучуудын улс төр бүтээлч санаа дэвшүүлэх бус “буруутныг олох” гол арга хэлбэртэй бөгөөд цаанаа хүчирхийллийн заналхийллийг байнга агуулж байдаг. Энэ бүхний эсрэг гол “дархлаа” бол нийгмийн дунд давхрага байдаг билээ. Өөрийн амьдралаа аваад явчих тэнхээтэй тэднийг хэн ч чихэр жимсхэнээр хуурч саналыг нь худалдаж авч чадахгүй, боловсролтой болохоор толгойг нь эргүүлж үлгэр домог шиг мөрийн хөтөлбөр сонгуулиаас хэдхэн сарын өмнө ундуй сундуй сараачиж дөнгөхгүй, татварт төлсөн хэдэн төгрөгөө харам нүдээр ажаад байх тул эдийн засгийн элдэв булхайг хуульчлан луйвар хийх боломгүй учир эрх баригчдыг болон үндэсний баячуудаа дэгэнд байлгаж, ардчиллын баталгаа, харуул нь болж тэд явдаг юм. Гэтэл сүүлийн арваад жилийн туршид манай нийгмийн угаасаа ч шингэхэн байсан дунд давхрага маань эрчтэй нимгэрч, гадаад дүрвэх нь дүрвэж, ихэнх нь ядуучуудын эгнээнд цутгаж байгаа нь ардчилал мөхөхийн тэмдэг, түгшүүрийн дохио юм.

Ардчиллын гол механизм нь сонгууль, ардчилсан төрийн гол шинж чанар бол хүч хэрэглэлгүй засгийн эрх шилжих явдал юм. Тэгвэл сонгогчдын ихэнх нь ядуу, боловсролгүй бол яадаг вэ? Эдийн засгийн эсрэг тэсрэг хөтөлбөр боловсруулж хоорондоо мэтгэлцвэл түүнийг ойлгох сонгогч байхгүй тул нэгийгээ “муулалгүй” дүмбийж суусан, шуудай гурил ч юм уу, алтан уул ч юм уу амалсан, мөн сайхан инээдэг, дээл гоё өмсөж, морь сайн унадаг хүмүүст л саналаа өгнө гэсэн үг. Өөрөөр хэлбэл, улс орныг авч явахад жинхэнэ ёсоор шаардагдах мэдлэг, зан чанар гэх үзүүлэлтээр бус ихэнхдээ “амны фигур”, өнгө мөнгөөр л сонгогдож таарна. Сонгогчдын дийлэнх нь ийм байгаа тул улс төрийн намууд ч гэсэн тэдэндээ тааруулж сонгуулийнхаа “мөрийн хөтөлбөрийг” боловсруулж, нэр дэвшигчдээ тодруулна. Энэ мэтээр ажил амьдрал дээшлэхгүй нь ойлгомжтой болохоор сүүлдээ бид яагаад ийм муухай амьдрана вэ гэж бухимдаж, унтууцсан ядуу ард түмэн буруутныг хайж эхэлдэг нь түүхийн зүй тогтол билээ. Буруутныг хайх, “шулам намнах” эрлийг зарим нэг этгээд манлайлж, өмнөх засгийг унаган хүчээр төрийн эрхэнд гардаг нь дараагийн алхам болдог. Нэгэнт тэгж хүчээр гарсан тул тэндээ үлдэх нь мөн л хүчирхийлэл шаарддаг болохоор саяханы хамтран зүтгэгчдээ хядаж, дараа нь нөгөө дэмжиж байсан олноо цусанд умбуулснаар ядуу олонхын дарангуйлал удирдагч болон түүнийг бялдуучлагч цөөнхийнх болон хувирдаг жамтай. Хамгийн эмгэнэлтэй нь энэ бүхэн ардчиллын нэрийн өмнөөс хийгддэг бас нэг зүй тогтол бий. Жинхэнэ ёсоор ардчилсан улс өмнөө барагтай бол ардчилсан гэсэн тодотгол хийдэггүй. Жишээ нь, АНУ, Франц Улс, ХБНГУ, Монгол Улс гэх мэт. Харин дарангуй төр ардчилсан биш гээд хэлчихвий гэсэн шиг дандаа урдаа ардчилсан гэсэн нэр зүүмхий байдаг. Жишээ нь, Ардчилсан Конго Улс, Бүгд Найрамдах Ардчилсан Социалист Солонгос Улс, Бүгд Найрамдах Ардчилсан Герман Улс, БНМАУ, гэх мэт. Хууль мэт, тэр “ардчилсан” улсуудын ард түмэн нь мөн л ядуу байдаг. Энэ бол зүгээр нэг тохиол биш юм. Тэр Конго Улс ардчилсан байна уу, биш байна уу, бидэнд болоод дэлхийн аль ч улс оронд падгүй. Энэ бол дотоод хэрэгцээнд зориулсан жүжиглэл юм. Манай улс хамгийн ардчилсан, манай ард түмэн хамгийн аз жаргалтай, харин тэр хэдэн мянгаараа алуулсан бөгөөд хоригдож байгаа хүмүүс бол энэ бүхний эсрэг юм гэсэн “эмээр” хүн амаа “нойрсуулдаг”. Тийм ч учраас эрх баригчид нь хүмүүсээ гадагш яваад юм үзэж, дуулчих вий, гадны ном сэтгүүл, хэвлэл нэвчиж ороод ирэх вий гэж үргэлж айж, байнгын гадны аюулыг хэт дэвэргэн сүр болгож, улсаа тойруулан “хашаа” босгодог. Мэдээж тийм улсад амьдарч буй хүмүүсийг ямар эрх чөлөөтэй гэх вэ? Угаас эрх чөлөө, ардчилал хоёр ахан дүүс учир бид эрх чөлөөт Монгол Улсын иргэн байхын төлөө Монголын ардчилсан төрийг сахиж, Монголын төр ардчилсан байхын тулд ард түмэн нь чинээлэг, соёл боловсролтой, эрүүл, өнөр байх ёстой.

Ядууралтай яаж тэмцэх вэ?

Ядуурлыг устгах цорын ганц баталгаат жор байхгүй нь ойлгомжтой. Ядуурал бол зөвхөн мөнгөгүйдэл биш нийгмийн олон эмгэгүүдийн хуримтлал тул олон төрлийн, тал бүрийн эмчилгээ байх нь бас эргэлзээгүй. Хамгийн түрүүнд авах ёстой арга хэмжээ бол эдийн болон араншлын ядуурлыг ялгаж салгаж, тэдгээрийн тус бүрт нь зохих хөтөлбөрүүдийг тусгайлан боловсруулах явдал юм.

Эдийн ядууралд нирвэгдсэн иргэдээ араншлын ядууралд орохоос өмнө татаж авах нь хамгийн эхний ээлжинд хийх ёстой, үр нөлөөгөө харьцангуй хурдан өгөх санаачлага билээ. Хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг өмнөх жилүүдийнхтэй нь харьцуулж, бага багаар ахиулах (инкриментализм) биш бодит зардлын индекстэй тулгаж буюу хүн тансаглахгүй ч, өөрийгөө болон үр хүүхдээ тэжээгээд аваад явахад хүрэлцээтэй зардлын бодит доод хэмжээг тооцож, тогтоож өгөх нь чухал байна. 1996 онд Азийн хөгжлийн банкнаас судалгаа явуулахад Улаанбаатар хотод оршин суугчийн амьжиргааны доод түвшин 500 орчим доллар байх ёстой гэж байсныг бодоход хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээ наад зах нь тэр хавьд байх ёстой. Тэр тусмаа өнгөрсөн арвангурван жилийн туршид нийслэлийн амьжиргааны өртөг 1996 оныхтой харьцуулахад хэд дахин нэмэгдсэн. Таванзуун доллар “бүү үзэгд” гэмээр их мөнгө мэт сонсдох боловч тооцоод үзвэл тийм бус, харин бид л хэтэрхий бага мөнгөөр өлөн зөлмөн амьдарсаар байгаад тэрнээсээ ихийг төсөөлж чадахгүй болсныг илтгэж байгаа хэрэг. Бодоод үз. Манайхаас хэд дахин илүү амьжиргаатай улс орноос бид бүх л өмссөн зүүсэн, идэж уух, унах хөлөглөх юм аа зөөж тэндэхийн үнийг заримдаа гурав нугалсан үнээр худалдан авч байгаа. Гэтэл тэндэхийн цалингийн доод хэмжээ нь 500 доллар байтугай хэд дахин илүү байгаа шүү дээ. Монгол мал аж ахуйн орон л гэдэг. Тэгтэл махны үнэ нь хаа байсан америк, европын үнээс нээг их доогуур биш байна шүү дээ! Гурил, будаа, төмсөө урд хойноос зөөнө, бас л үйлдвэрлэгчийн үнээр авахгүй байгаа нь ойлгомжтой. Тэр бүү хэл манай монгол төмс маань зөөсөн төмснөөсөө үнэтэй байна гээд бодоод үзэхлээр манай эдийн засаг маш том гажгийг агуулж байгаа биз? Хэн нэгэн эдийн засагч үүнийг мэдэллийн ассимметрээр тайлбарлах гэнэ биз. Тийм биш! Хүмүүсийн албан ёсоор авч байгаа гэх цалин тэдний өдөр тутам хэрэглэж байгаа эд зүйлийн үнэтэй харьцуулбал 2 + 2 = 100 болох гээд байгаа тул үүнийг ямар ч эдийн засгийн моделиор тайлбарлах гээд бүтэхгүй юм. Онолд хэт авталгүй, товчхондоо хэлэхэд цалингийн доод хэмжээг зүй ёсоор нэмэгдүүлэх нь олон талын ач холбогдолтой. Нэгд, манай эдийн засгийн гажуудлыг арилгах, авилгалтай тэмцэх чухал алхамуудын нэг болно. Хоёрт, хүмүүсийг ядуурлаас гаргахад төсөвт үзүүлэх дарамтын хувьд дүйцэх боловч бэлэн мөнгө зүгээр тарааснаас хамаагүй үр нөлөөтэй бодит арга хэмжээ юм. Гуравт, эдийн засгаа хямралаас гаргах маш чухал хөшүүрэг болно. Яаж вэ?

Юм бүхэн үнэтэй байдаг. Ажилгүй сэлгүүцэх ч тэр. Жишээ нь, ажлын хөлс сарын (ажлын 160 цаг) 200,000 төгрөг гэж бодвол нэг цаг махаа идэж байж 1,250 төгрөг олсноос дуртай киногоо үзээд суух нь илүү байж болно. Харин нэг цагт 4,687 төгрөг 50 мөнгө байвал хүн ажилдаа ч хандах хандлага нь өөр болно шүү дээ. Алдаа дутагдал гаргасан ч хасах дайны цалинтай болж байна. Тэгэхгүй бол тэртэй тэргүй юунд ч хүрдэггүй цалингаас юу ч болохгүй хувь хасаад хөдөлмөрийн сахилга батыг сахиулах эдийн засгийн аливаа ач холбогдолгүй. Нөгөөтэйгүүр, хөдөлмөрийн хөлс дэндүү бага байгаа учир манай хамаг эрүүл чийрэг залуучууд гадаадад хар хүчний ажил хийх гэж алалцаж байна. Манай хамаг өнгөтэй өөдтэй сэхээтнүүд цөөн хэдээс бусад нь харьд аяга савхан угааж, хөгшчүүлийн бохирыг цэвэрлэн явна. Энэ бол бидний үндэстний хувьд сүйрэлд хүргэх зам. Хар хайрцагны байтугай ер нь ямарваа нэг бодлого энд байна уу?! Юм бүхэн үнэтэй. Бидний хөдөлмөрийн цалингийн доод түвшин доогуур байхын үнэ нь энэ билээ. Бид улсаа босгож, бүтээн байгуулахад эрүүл чийрэг залуучууд, сэхээтнүүд аль аль нь хэрэгтэй. Тэдэнгүй улс хөгжихгүй тул хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг нэмэгдүүлэхээс өөр арга замгүй. Хувийн хэвшилд үүнээс үүсэх дарамтыг арилгахын тулд компаниудыг аль болох олон татваруудаас чөлөөлж, тэд нараар уламжлан олон хүнийг ажилд оруулж, эдийн засгаа хөгжүүлэх нь чухал байна. Татвараас чөлөөлснөөс төсөвт үүсэх цоорхойг ажилд шинээр орох хүмүүсийн хүн амын орлогын албан татвар, хуучин ажиллаж байсан хүмүүсийн цалингийн нэмэгдлээс авах татварын зөрүү гэх зэрэг тэнцүүлэх олон боломж бий. Иймд төсөвт тооны ялгаа бараг гарахгүй боловч эдийн засагт зарчмын маш том ялгаа гарах билээ. Мөнгө хүүхдэд эсхүл шинээр гэрлэгсдэд зүгээр тараах нь ямарваа нэг сайн үр дагавар авчирсныг бид олж харахгүй, ирээдүйд ч олж харах үндэс үгүй. Энэ бол төсөвт ирж байгаа цэвэр дарамт болохоос ямарваа нэг дэд бүтэц эсхүл нэмүү өртөг, шинэ зүйл бүтээхгүй эдийн засагт цутгаж, инфляцийг хоосон хөөрөгдөж буй бэлэн мөнгөний нийлүүлэлт юм. Яг энэ мөнгийг аав, ээжээр нь ажил хийлгээд хүүхдэд хүргэвэл эдийн засагт үзүүлэх нөлөө нь ямар болохыг олон нуршаад хэрэггүй биз. Ажил хийлгүй, хүүхэд гаргаад мөнгий нь авах гээд арчаагүй царайлж гэртээ хэвтэх араншлыг ч бий болгохгүй нь бас тодорхой. Хүүхэддээ өгөх сүүний мөнгөгүй эх нялх үрээ чихэртэй усаар угжиж байхыг би өөрийн нүдээр үзсэн. Тэр хүүхдийг “хүүхдийн” мөнгө авах гэж л гаргасан байдаг. Тийм хүүхэд хэд байгаа бол? Тэдний хэд нь одоо амьд яваа бол? гэсэн эдийн засгийн бус хамгийн энгийн хүн ёсны асуултууд гарч байгаа юм.

Эдийн ядуурлаас ангижирах энгийн томъёо бий. H (ажлын цаг) x Ґ (цалин) = чинээлэг амьдрал + хуримтлал. Цалингийн тухай дээр өгүүлсэн бол ажлын цаг тусдаа бас нэгэн сэдэв болох билээ. Эдийн засгийн бүтээмж гэж нэгэн ойлголт байдаг. Энгийн үгээр хэлбэл Монголд нэг хүн цагийн туршид хийсэн яг тэр ажлаа хөгжингүй эдийн засаг бүхий аль нэг оронд очиж хийвэл түүний бүтээмж нь хэд дахин их байдаг. Тухайлбал, би Монголд нэг цаг бичиг цаасны ажил хийхэд АНУ-д яг тэр ажлыг хийснээс дөрөв дахин бага үр бүтээмжтэй байна гэсэн үг. Энэ нь хувь хүнээс үл хамаарах бөгөөд тухайн эдийн засгийн хүчин чадлаас шалтгаалж байгаа юм. Бид 4 дахин шаргуу ажиллах ёстой байтал тэнд хүмүүс өдрийн 8 цаг, долоо хоногийн таван өдөр ажилладаг гэж барьцаж байгаа нь хирээ мэдэхгүйн гадна улам л ядуурахын үндэс болж байна. Зүй нь бид хагас сайн бүр бүтэн ажиллаж, зарим нэг баярын өдрүүдээ цөөлөх ёстой аж. Ингэвээс, илүү цагийн мөнгөний асуудал аж ахуйн нэгжүүдэд илүү таатай болж, ажиллаж байгаа хүмүүс ч гэсэн илүү мөнгө олох бас нэг нөхцөл бүрдэх билээ. Энэ бүхний үр дүнд манайд дунд давхрага бэхжиж, хүмүүс хуримтлалтай болж, тэр мөнгийг төр засаг хэрхэн хамгаалж, татвараар авсан мөнгө хэр зохистой зарцуулж буйд хараа хяналт тавьж эхлэх болно. Тэрнээс ямарваа нэг хөрөнгийн хуримтлалгүй, дээрээс нь татвар төлдөггүй ядуу хүнд төрөөс явуулж буй мөнгөний бодлого, банк санхүүгийн асуудал, татварын зохистой орчин энэ бүхэн дэлхийн хажуугаар нисэн өнгөрөх солироос ялгаагүй сонин телевизээр л гардаг хөндий, бодит амьдралд нь ямар ч нөлөөгүй асуудлууд хэвээр байх болно.

Эцэслэн хэлэхэд энэ бүхнийг мөрийн хөтөлбөрөө болгож, ажиллаж бүтээж байгаа үндэснийхээ үйлдвэрлэгчдээ дэмжин тэмцэлдэх барууны үзэл баримтлалтай улс төрийн хүчин манайд үгүйлэгдэж байгаагийн харгай билээ. Монголын улс төрийн гаж тогтолцоо нь араншлын ядуурлыг өөгшүүлж буй олон хүчин зүйлийн нэгэн боловч тусдаа ярих бие даасан том сэдэв юм.

ЗҮҮНИЙ МАРШ

“Улаан л гэнэ, цагаан л гэнэ.

Хоёулаа шар юм байж”

МУХАРДАЛ

Дээхнэ үеийн Холливудын ковбойтой кинонуудад эерэг дүрийн баатруудыг цагаан бүрх малгайгаар, муу талынхыг хар малгайгаар ялгадаг байсан нь вестерн киноны урсгал мухардалд орсон цагийн оргил үе байв. Ашгүй Клинт Иствүүд болон Чарлз Бронсон нарын эрин эхэлж, вестернийг энэ гамшгаас нэг гэтэлгэсэн билээ. Монголын улс төр арав гаран жил мухардаад байгаа шалтгаан нь яг л дээрхтэй адил юм.

Манай намууд улаан, хөх малгай өмсөлдөн утга учиргүй “буудалцахаас” биш, малгайнуудыг нь авчихвал бүгд нэг царай, явдалтай ажээ. Монголд олон нам байдаг ч олон намын тогтолцоо одоо болтол бүрэлдэхгүй байсаар ирэв. Улаан, ногоон алим нуудыг олон алим л гэхээс олон жимс байна гэж хэлдэггүйн адил баахан зүүний намууд хоорондоо дайсагналцан оршихуйг олон намын тогтолцоонд тооцож мөн боломгүй байна.

Манайдаа томоохонд тооцогддог нэлээд хэдэн улстөрчөөс асуухад бүгд л “Нам гэдэг нь төрийн эрхийг авахын тулд эвлэлдэн нэгдсэн улс төрийн байгууллага юм” гэсэн ойролцоо хариулт өгдөг.

Гэтэл үзэл бодлоороо нэгдсэн гэдэг маш чухал чанарыг энэ тодорхойлолтод ор тас орхигдуулаад байгаа тул амьдралд ч гэсэн үзэл бодлоороо бус, гагцхүү тухайн сонгуульд л ямар ч хамаагүй үнээр ялах явцуу ашиг сонирхлоор намууд хөглөгдөж, хоорондоо хөгжлийн хувилбаруудаар бус, мөнгө тараах “социалист уралдаан” өрнүүлэх болсон юм. Тийм ч учраас төрийн эрхийг авсан хойноо аль ч нам нөгөөгөөсөө ялгарч гавих бодлого хэрэгжүүлэх сэхээгүй, ухаангүй амлалтуудад барьцаалагдаж ирэв.

Үнэндээ сүүлийн арван жил Монгол Ардын Хувьсгалт Нам болон Монголын Ардчилсан Хувьсгалын Нам хоёр албан тушаалтнуудаа ээлжлэн хоморголон халалцахаас өөр, тэр гэх юм бүтээсэнгүй. Малын тоо зөнгөөрөө өсөн үржиж, зэс, нүүрсний үнэ ханш тэнгэрт хадсан зэргийг аль намын гавьяа гэх билээ дээ.

Багагүй хугацаанд цөөнгүй хүн сонгогдож, томилогдсон ч энэ уруугаа харсан зүй тогтол хэвээр байгаа нь асуудал тухайн гишүүн, сайд, даргадаа бус, тогтолцоондоо байгаа хэрэг юм.

БАРУУН ЗҮҮНЭЭРЭЭ ҮЗЭЛЦЬЕ

Олон намын тогтолцооны олон давуу талын нэг нь баруун зүүний намууд ээлжлэн төрийн эрх барин улс орны тэгш хөгжлийг нөхцөлдүүлдэг явдал билээ. Барууны чиглэлийн намууд нь улсынхаа бүтээн босголт, үйлдвэрлэлд анхаарлаа хандуулж, баялгийг бүтээдэг бол зүүний намууд нь нийгмийн халамжийн орхигдсон асуудлуудыг түлхүү анхаарч, нийгэм дэх хөрөнгийн хуваарилалтыг жигдрүүлэх замаар нэг нам нь нөгөөгийнхөө сул талыг нөхөж явдаг.

Харин Монгол Улс маань зөвхөн зүүн талдаа сэлүүрчид нь шавааралдсан завь мэт дороо эргэлдэх нь юуных вэ? Манай гол хоёр нам аль аль нь хөдөлгөөний хэлбэрээр анх үүсэж, хөгжсөн нь гол шалтгаануудыг нэг юм. Нам бол улс төрийн үзэл бодол нэгтэй хүмүүсийн тогтвортой барилдлага байдаг бол хөдөлгөөн нь үзэл бодлоороо бус, тухайн үеийн ашиг сонирхлоороо нэгдсэн түр эвсэл байдаг ба зорилго нь биелэнгүүт цаашид оршин тогтнох утгаа алддаг жамтай. Тухайлбал, АНУ-д хар арьстнуудын эрх чөлөөний хөдөлгөөн өрнөхөд хүмүүс цагаан харгүй, баруун зүүнгүй нэгдэж, зорилго нь биелсний дараа энэ хөдөлгөөн аяндаа замхран үгүй болсон.

Монголд өнгөрсөн зууны эхээр улсынхаа тусгаар тогтнолын төлөө нэгэн хөдөлгөөн өрнөсөн нь эсрэг тэсрэг үзэл бодолтой ноёдын, лам нарын болон ардын гэсэн гурван намын нэгдэл байсан ба энэ нь МАХН-ын суурь болсон байдаг. Харин Монголын Ардчилсан нам нь коммунист дэглэмийг түлхэн унагаахын тулд зургаан ч намыг баруун зүүн гэлгүй нэгтгэсэн түүхтэй билээ.

Энэ хоёр хөдөлгөөний аль алиных нь зорилго хэдийнэ биелсэн ч гишүүд нь дотроо өдий болтол баруун, зүүнээрээ ялгаралгүй ирсэн нь мухардлыг алгуураар боловч гарцаагүй нөхцөлдүүлэв. Зүй нь нэг намд байх ёстой хүмүүс хувь тавилангийн эрхээр эсрэг намуудад, эсрэг намд байх ёстой хүмүүс нэг намд харьяалагдсны харгайгаар Монголын улс төр манин лугаа адил болж, хүүхэдгүй айл ирээдүйг харж ярилцах биш өвөө, эмээ, ээж, аав нар нь хэзээ ямар нүгэл үйлдсэн, гавьяа байгуулсан тухай эцэс төгсгөлгүй хар хэрүүлийг дэгдүүлж, дайсагналцахад хүрэв.

Нэгэн судлаач “Үүн шиг сүйрлийг энхийн цагт үзсэн өөр эдийн засаг дэлхийн түүхэнд байхгүй” гэж 1990 оны дараах манай улсын байдлыг хэлсэн байдаг. Тийм ч учраас ядуурал нь манай улсын хувьд үргэлж тэргүүн ээлжийн асуудал байсаар ирсэн нь манай бүхий л намууд нийгмийн халамжийг их багаар шүтэхээс өөр аргагүй байдалд хүргэсэн нь үнэн. Хэдийгээр Ардчилсан нам өөрийгөө барууны нам гэж тунхагладаг ч үнэн хэрэгтээ сүүлийн арван жилд өрнөсөн “социалист уралдааныг” санаачлагч нь яахын аргагүй мөн.

Иймд манай улс үндсэндээ барууны гэх намгүй болж “зүүний марш” алхаж эхэлсэн юм. Ухаангүй энэ уралдаан цааш энэ мэт үргэлжилбэл бид цаасан дээр л “ардчилсан” болж үлдэх буюу. Ардчилсан нийгмийн ноён нуруу нь нийгмийн дунд давхарга байдаг бөгөөд түүнийг бий болгохын тулд барууных биш юм гэхэд ядаж төв үзэл баримтлал бүхий улс төрийн хүчин үгүйлэгдэж байна.

Манай нийгмийн дунд давхарга жилээс жилд улам л нимгэрч, цөөхөн хэд нь баяжиж, ихэнх нь ядуурч байна. Ядуу нийгэм ардчилсан байж чаддаггүйн зэрэгцээ голланд өвчин хавсарвал бид өөрийн эрхгүй байгалийн баялгийг түшсэн дарангуй дэглэм рүү хар аяндаа гулсан орох болно.

АРДЧИЛЛЫН ХОЁР ДИЛЕММА

Хүний ашиг сонирхол аль хэрэгтэй үедээ л илэрч, үгүй болдог бол улс төрийн үзэл бодол нь амьд л бол түүний дотор байнга оршиж, тэр болгон өөрчлөгдөөд байдаггүй итгэл үнэмшил юм.

Тэрхүү үзэл бодол нь хүн хоёрхон энгийн асуултад яаж хариулснаар л тодорхой болдог билээ. Хүн бүр эрх чөлөөг эрхэмэлдэг ч, гагцхүү араатны ертөнцөд л хязгааргүй эрх чөлөө ноёрхдог. Хэн дуртай нь юу дуртайгаа хийх нийгэмд амьд явах, эсхүл эд хөрөнгөө булаалгахгүй байх баталгаа үгүйн учир наад захын эмх журмыг бий болгохын тулд хүний нийгэмд төр засаг байдаг билээ.

Төр нь эмх журмыг тогтоох буюу эрх чөлөөний зарим хэсгийг хязгаарлах үүргийг хүлээдэг. Үүнээс үүдэж ардчиллын анх ны дилемма буюу “Энх тунх явахын төлөө та эрх чөлөөгөө хэр хэмжээнд хязгаарлуулахад бэлэн бэ?” гэдэг асуулт төрдөг. Энгийнээр хэлбэл нийгэм дэх төрийн оролцооны зохистой хэмжээг хэрхэн тодорхойлсноор тухайн хүний улс төрийн эхний байр суурь илэрхийлэгддэг аж.

Энэ сонголтын хоёр эсрэг тэсрэг туйлд анархизм буюу хууль ёсонд үл захирагдах хүмүүс нэгнийхээ эрх чөлөөнд халдах нэг аюул, нөгөө туйлд нь авторитаризм буюу хувь хүний эрх чөлөөнд элдэв харгис хууль гарган халдах төрийн дарангуйллын аюул оршдог.

Аливаа нийгэм энэ хоёрын туйлуудын хооронд орших бөгөөд эрх чөлөөг харьцангуй их эрхэмлэдэг хүмүүс зүүн, хэв журмыг харьцангуй их дээдэлдэг хүмүүс нь баруун үзэлтэн гэсээр XIX зууны эх хүртэл хуваагдаж иржээ. Үйлдвэрлэлийн эрин эхэлж, нийгэмд урьд өмнө үзэгдээгүй их хөрөнгө хэтэрхий тэгш бусаар хуримтлагдах болсныг хэрхэн шударга хуваарилах тухай ардчиллын хоёрдугаар буюу “орчин цагийн” дилемма төржээ. Өөрөөр хэлбэл, эдийн засаг дахь төрийн орол цооны тухай асуудал юм.

Эдийн засаг дахь төрийн оролцоог шүтдэг хүмүүсийг зүүнтэн гэх болсон ба баруунтнууд нь үүнийг тууштай эсэргүүцэгчид юм. Мэдээж дээрх хоёр асуултад энгийнээр “тийм, үгүй” гэхээс хамаагүй олон янзаар хариулж таардаг болохоор хүмүүсийн үзэл баримтлалыг ерөнхийд нь либертар, консерватив, социалист болон коммунар гэсэн үндсэн дөрвөн аймагт хувааж үздэг.

Орчин үед либертар, коммунар хоёр үзэлтэй намуудын тоо төдийлэн их биш тул гол өрсөлдөөн консерватив (барууны) болон социалист (зүүний) намуудын хооронд өрнөдөг бөгөөд коммунаруудыг хэт зүүнд хамааруулдаг болсон билээ. Барууны намуудыг бүгдийг нь “хөрөнгөтний” гэж зарим хүмүүс шиг шууд тамгалах нь хэт өрөөсгөл ойлголт юм. Зүүнийх л бол муусайн коммунистууд гэж хараагаад байхтай л адил хэрэг.

Барууны намууд дотор “зэрлэг капитализмыг” номолдог нь ч байдаг бол ядуурсан ард түмэндээ мөнгө тарааж улам ядууруулахыг эсэргүүцдэг, үүний оронд хүмүүсийн цалинг нь нэмэгдүүлэх, ажлын байр бий болгохыг шаардаж байгаа нэгэн хэсэг нь мөн л баруун үзэлтэн боловч түүний зүүн жигүүр болж явдаг билээ.

Намууд дотроо мөн л баруун, зүүн жигүүр гэж хуваагддаг болохоос нэг нь шударга ёсны төлөө, үлдсэн хэсэг нь биш ч юм шиг байдлыг “нугалаа” гэхээс өөр аргагүй. Эдийн засгийн шударга ёсны тухай ойлголт нь угтаа хүмүүсийг баруун зүүнээр нь хуваадаг үндсэн зарчим байтал түүнийг гагцхүү өөрт харьяалах нь утгагүй юм.

Тухайлбал, Монголд хэн дуртай нь такси хийж байгаа нь зүүний үзэл бодолтой хүний хувьд хулгай хийхгүй, чадлынхаа хэрээр өөрийгөө тэжээгээд явж байгаа шударга явдал бол, баруунтнуудын хувьд энэ нь татвараа төлөөд явж байгаа хүмүүсийн бизнесийг татвар төлдөггүй нэг нь булаан авч, зах зээлээс шударга бусаар шахаж байгаа бусармаг үйл байх жишээтэй. Энэ зарчим аль ч эдийн засгийн салбарт үйлчилнэ.

Зүүний үзэлтнүүд Бичил уурхайн тухай хуулийг дэмждэг бол байгалийн үр шимийг нинжануудад хуваарилж, харин түүнийг нөхөн сэргээх зардлыг бусад татвар төлөгчдийн нуруунд үүрүүлэх гэж буйг баруун үзэлтнүүд дэмждэггүй. Ашигт малтмалын тухай хууль гадаад, дотоод, баян, ядуу гэлгүй ижил үйлчлэх ёстой хэмээн эсэргүүцдэг гэх мэтээр үргэлжлүүлэн олон жишээ татаж болно.

Намуудад шургалан орсон элдэв ариун бус явдалтнууд хувийн ашиг сонирхлоор олон төрлийн гэмт хэрэг үйлдсэнийг гэсгээх нь шударга ёс мөн. Гэвч энэ нь зарим хүмүүсийн ярьж байгаа шиг аль нэг улс төрийн нам, үзэл баримтлалтай хамаагүй юм. Хулгайч, луйварчдыг цээрлүүлэх нь улс төрийн үзэл бодолтой хамаагүй, гагцхүү эрүүгийн хуулиар тогтоодог энгийн шударга ёс билээ.

Эцэслэн хэлэхэд, МАН-ын анхны дарга Данзан, Бодоо нарыг “Бая жигтун!” гэж уриалахад нам доторх зүүнтнүүд тал талаас нь тоншиж алсан байдаг. Өнөө цагийн зүүнтнүүд өөрсдөө нэлээд боломжийн юм өмсөж зүүж, тарган цатгалан яваа ч үндэснийхээ цөөн хэдэн хөрөнгөтнийг дэндүү баян мэт ад үзэх бололтой юм. Гэтэл амь зуух мөнгөө олж ядан яваа түм түмэн хүнд өөрсдөө хэдийнэ “олигархууд” болсноо тэд мэддэг л байгаа даа? Ач холбогдолгүй зүйлүүдийг дөвийлгөн хоорондоо алалцаж бусдын идэш болох бус, ямар ирээдүйг хэрхэн байгуулах үзэл бодлоороо эрүүл өрсөлдөөнийг өрнүүлэн, ард түмнээрээ эвлэрэн нэгдэж, улс орноо хөгжүүлэх цаг болсон бус уу?

СЭХЭЭТНИЙ ГАМБИТ

Цагаан морин жилийн хувьсгал ялсны 20 жилийн ойн баярыг өнгөрсөн жил бид улс даяараа нижгэр тэмдэглэлээ. Харин тэгж хөл хөөр болж баярлах нь хэр зохистой вэ гэдэгт хэн ч эргэлзсэнгүй, бүгд л найр хурим, шагнал, бүрээ, туг болоод өнгөрлөө. Гэтэл бид тэгтлээ баярлах үндэс бийсэн билүү? Хүнд хүчир, тэмцэл мөргөлдөөнтэй, магадгүй зарим талаараа түгшүүртэй ч ардчилсан хувьсгалын эхний 10 жил бүтээл, амжилт, итгэл, найдвар, хүлээлт дүүрэн цаг үе байсныг олон хүн одоо ч мартаагүй биз ээ. Үнэндээ, манай улсын өнөөгийн ололт амжилтууд нь өнгөрсөн 10 жилийн хугацаанд төр засгийн зүгээс боловсруулсан ямарваа нэг бодлогын үр дүнд бус, харин 2000 он хүртэл бидний хийж амжсан нийгэм, эдийн засаг, эрх зүйн шинэчлэлийн инерцийн ач тус гэхэд огт хилсдэхгүй юм. 1990-д оны сүүлч хүртэл хүн бүр хүчин зүтгэж, ярьж, хэлэлцэж, хийж ирсэн ардчилсан шинэтгэл, нийгмийн шинэчлэлийн реформууд өдгөө бүгд мартагдаж, харин түүний оронд хураах, тараах, малтах гэсэн гурван сэдвээр л Монголын төр, хэвлэл мэдээлэл, ард түмэн нийтээрээ өвчилж, хагаралдан тэмцэлдэж байна. Ардчилсан реформууд бүрмөсөн зогссоны харгайгаар бидний төрийн тогтолцоонд гарч байсан дэвшлүүд аяндаа хумигдаж, төрийн алба тэр чигээрээ хүнд суртал, авилгалын үүр, хөгжлийн тушаа болж хувирав. Амтай, толгойтой болгон “ардчилал”, “ардчилсан” гэсэн хоёр үгийг бялуурж, бялбайтал, бүр утгыг нь үгүй болтол хэрэглэх боловч Монголын ардчилсан ХУВЬСГАЛ бахардаАД 10 жил болсон энгийн үнэнг баярын хурлын нижигнэсэн алга ташилтаар дарж, уран үгээр ороож, цол, одонгийн хураар илбэж аргалав. Аравхан жилийн дотор бид өөрсдийн төр засгаа СОНГОХ биш, хэсэг хүмүүсийн СОНГУУЛЬДАХ ажиллагаанд ирц бүрдүүлэх үүрэг төдий “амьгүй албатууд” болсноо ч анзаарсангүй.

Хэсэг хүмүүс эрх мэдэл, эд баялгийн төлөө үхэлдэн тэмцэх нь надад хамаагүй, өөрийгөө л болгоод явбал болно хэмээн сэтгэж амьдрах нь зөв эсэхийг бид өөрсдөөсөө асуух цаг иржээ. Ардчилсан төрийн тогтолцоо нь өнөө цагт манай улсын тусгаар тогтнолын цорын ганц баталгаа болж байгааг төрийн албаны хүндийг үүрч яваа, нилээд юм үзсэн хүмүүс хэлдэг нь цаанаа нарийн учиртай байдаг. Ардчилсан реформуудыг утга ёсоор нь сэргээж, үргэлжлүүлж чадах үгүй нь бидэнд ирээдүй бий эсэхийг шууд тодорхойлно гэвэл хэтрүүлэг биш юм. Тийм ч учраас, мянга мянган хүн хэрэг биш болж буйг зөн билгээрээ мэдэрч, шинэчлэл, өөрчлөлтийн зүг дуудсан уриаг л хүлээж, итгэл даах, манлайлах хүч гарвал түүнийг дагахад бэлэн байна.

Улс үндэстэн мөхөхгүй оршин тогтнохын баталгаа нь түүний түүх, соёл, уламжлал, санааг тээгч, олныхоо төлөө сэхээрсэн хэсэг хүмүүс байдгийг сэхээтэн гэдэг билээ.
Сэхээтэн хүн боловсролтой байх ёстой нь гарцаагүй ч, түүнээсээ илүү, бусдыгаа гэсэн сэтгэл, найз нөхөд, хамт олон, нутаг ус, Эх орныхоо төлөө өөрийгөө золиослоход хэзээд бэлэн сэтгэл зүрх нь түүнийг зүгээр л боловсролтой хүнээс ялгаруулдаг. Сэхээтэнгүй ард түмэн мухар, ард түмэнгүй сэхээтэн мөхөс байдгийн учир сүүлийн 10 жил Монгол түмэн мухардан бидэрч яваа нь сэхээтнүүд амиа хичээн өөрөөсөө өөр хэнд ч хэрэггүй явсных биш үү? Манлайгүй ард түмний хувь заяа хатгалдах дайсангүй байхад ч бүрхэг байна.

СЭХЭЭТНИЙ ҮҮРЭГ ЮУ ВЭ?

НЭГ. Нийгэм судлалын ухаанд social capital буюу нийгмийн хуримтлал гэж ухагдахуун байдаг. Энэ нь тухайн нийгэм дотроо хэр эв нэгдэлтэй, нэгэндээ хэр итгэж, найдаж, хүндэлдэг зэргийг индексжүүлэн хэмжихийг хэлдэг. Энэ индекс өндөр байх тусам тухайн нийгмийн өөрийгөө удирдан зохион байгуулах чадвар, үр бүтээл нь өндөр байдаг. Гэтэл манай нийгмийн хуримтлалын индекс ямар хэмжээнд байгааг Улаанбаатрын замын хөдөлгөөнийг ажиглахад л хангалттай. Нэгнийгээ үл хайрлах, үл хайхрах, үл хүндэтгэх, үл хүлээх нь өнөөгийн нийгмийн хам шинж болжээ. Чингис хаанаас өөр хэнийг ч хүлээн зөвшөөрөхөө байсан монголчууд өнөө, өнгөрснөө үл ялган нэгнээ үгүйсгэцгээнэ. Шуудайд хураасан эвэр мэт хатгалдах олон хүн нэг сэтгэлээр ямарваа үйлсийг бүтээнэ гэвэл санахын ч аргагүй биз. Сэхээтнүүд нэгнээ үгүйсгэн хагаралдахуйд нийт олон хэнийг нь хүндэлж, үлгэрлэн дуурайх билээ? Ард түмнээ эвлэрүүлэн нэгтгэх үйлсийг эхлүүлэх эрхэм үүрэг сэхээтнийх.

ХОЁР. Ардчилсан төр нь түмнийхээ хүсэл зоригийг илэрхийлэгч байх ёстой. Тэгвэл, сүүлийн үед төр засгийн бодлогыг олон төрлийн хөдөлгөөнүүд тодорхойлж, нөлөөлж байхад үүнд зөвхөн сэхээтний дуу хоолой л огт сонсогдохгүй байна. Үүний харгайгаар төрөөс гарч буй шийдвэр, хууль тогтоомжууд хэт өрөөсгөл болж, нэг талаас санаа нь зөв боловч, боловсрол муутай хүмүүсийн, нөгөө талаас улс төрийн явцуу ашиг сонирхлын төлөөлөл болон хувирлаа. Монгол төрийн бодлого нь онолын үндэс, баримт, судалгаан дээр бус сэтгэлийн хөдлөл, популист лоозонд тулгуурлах болсон тул тогтворгүй, хүндгүй байхаас өөр аргагүй ч юм. Төрийн бодлого, хөтөлбөрүүдэд дүн шинжилгээ хийж, түүнээс зөвийг нь дэмжиж, бурууг нь залруулахыг шахан шаардах үүргийг аль ч улсад сэхээтнүүд нь л үүрдэг жамтай.

ГУРАВ. Эрүүл саруул, мэргэжлийн сэтгүүл зүй нь ардчиллын үндсийг тэжээдэг хөрс, сэхээтнүүдийн индэр, гол багаж хэрэгсэл нь билээ. Гэтэл, Монголын сэтгүүл зүй үндсэндээ устаж, мэргэжлийн байтугай ёс зүйн наад захын шаардлага хангахгүй нийтлэл, нэвтрүүлгүүд нийгмийг үрэвсүүлдэг, хагаралдуулдаг хар энэргийн гол уурхай нь болоод байна. Худал мэдээлэл, гүжирдлэг, хоосон дуу чимээгээр үнэнийг булж үнэгүйдүүлэх нь түүнийг харанхуй гянданд гинжлэн, нуун дарагдуулахаас ч илүү хор хөнөөлтэй ажээ. Харанхуйг очироор огтлогч сэтгүүл зүйн гал дөлийг шинээр бадраан асаахыг сэхээтний чин зориг л мэдэх хэрэг билээ.

Энэ бүхнийг зориход хэнээс чиг сэтгэлийн их тэнхээ, цаг зав, хөрөнгө мөнгө шаардагдах ч, халширч хойш суух эрх бидэнд үгүй. Ихийг хожихын тулд багыг зольж нүүхийг шатарчид гамбит гэж хэлдэг. Улс үндэснийхээ язгуур эрх ашгийг хамгаалах үүрэгтэй Монголын сэхээтнүүд өөр хоорондын өчүүхэн зөрчил, жалга довын үзлийг тэвчин, хувийн ашиг сонирхол, биеийнхээ амрыг зольж, цаг зав, эрдэм мэдлэг, бүхий л хүчээ өргөн Эх орноо аврахаас илүү том гамбит гэж үгүй биз ээ.

Монголын сэхээтэн Та хаа байна?